Acyklia jajników, dysfunkcja jajników
Acyklia jajników to jedno z najczęstszych zaburzeń rozrodczych u krów mlecznych, które polega na całkowitym lub częściowym zahamowaniu funkcji jajników, w tym procesów kształtowania i wzrostu pęcherzyka owulacyjnego, niezbędnego do prawidłowego przeprowadzenia inseminacji. W stadach wysokowydajnych acyklia powinna być problemem sporadycznym, jednak gdy występuje u większej liczby krów, najczęściej przyczyną są błędy w żywieniu, zwłaszcza niedobory energetyczne, witaminowe oraz mikro- i makroelementów. Inne czynniki etiologiczne to choroby układowe, takie jak zakażenia i stany zapalne, a także stres związany z intensywnym systemem produkcji. Fizjologicznie jajniki powinny odzyskać pełną funkcjonalność około 30 dni po wycieleniu, jednak u zwierząt z zaburzeniami metabolicznymi ten proces może zostać opóźniony.
Pierwszym i najczęściej występującym objawem acyklii jest brak rui. W badaniu palpacyjnym i ultrasonograficznym jajniki wykazują zmniejszoną objętość, są wiotkie, gładkie i pozbawione struktur funkcjonalnych, takich jak ciałko żółte (CL) czy pęcherzyki folikularne (F). Brak aktywności jajników oznacza również niezdolność do produkcji odpowiednich ilości hormonów, takich jak estrogeny i progesteron, które są kluczowe dla przebiegu cyklu oraz skutecznej inseminacji.
Rysunek 1 Afunkcja jajnika – brak struktur (obraz diagnostyczny wykonany przy użyciu iScan 3)
Wpływ niedoboru energii i witamin na funkcjonowanie jajników
Niedobory energetyczne w diecie mają bezpośredni wpływ na metabolizm krów, szczególnie w okresie laktacji. Wysoka produkcja mleka zwiększa zapotrzebowanie na energię, a jej brak prowadzi do stanów katabolicznych, w których organizm nie jest w stanie utrzymać pełnej funkcji jajników. Niedostateczna podaż energii może prowadzić do opóźnienia lub braku rui, ponieważ tłuszcz zapasowy jest wykorzystywany w procesach metabolicznych zamiast wspomagać prawidłowe funkcjonowanie układu rozrodczego. Ponadto, niskie poziomy glukozy we krwi mogą hamować produkcję hormonów odpowiedzialnych za rozwój pęcherzyków jajnikowych, takich jak gonadotropiny.
Witamina A i witaminy z grupy B, a także mikroelementy takie jak miedź, cynk czy selen, pełnią kluczową rolę w prawidłowej funkcji jajników. Witamina A uczestniczy w procesach proliferacji komórek jajnikowych, a jej niedobór może prowadzić do uszkodzeń tkanek jajnika i zaburzeń w produkcji hormonów płciowych. Z kolei witaminy B6, B12 i kwas foliowy są niezbędne do syntezy DNA oraz produkcji czerwonych krwinek, co ma wpływ na utrzymanie równowagi hormonalnej w organizmie krowy. Niedobory tych witamin mogą powodować zaburzenia cyklu oraz niezdolność do utrzymania prawidłowej owulacji.
Rola GnRH i PGF2α w leczeniu acyklii
GnRH (hormon uwalniający gonadotropiny) oraz PGF2α (prostaglandyna F2α) są kluczowe w regulacji cyklu rozrodczego krów. GnRH jest odpowiedzialny za stymulowanie przedniego płata przysadki mózgowej do wydzielania hormonów gonadotropowych: LH (hormon luteinizujący) i FSH (hormon folikulotropowy). LH jest niezbędny do wywołania owulacji, natomiast FSH stymuluje rozwój pęcherzyków jajnikowych. Zatem podanie GnRH w odpowiednim momencie cyklu może pobudzić owulację, szczególnie w przypadku, gdy pęcherzyki jajnikowe osiągną minimalny rozmiar 10 mm, co pozwala na wyzwolenie endogennego wyrzutu LH.
PGF2α natomiast jest stosowane w terapii acyklii jajników ze względu na swoje właściwości luteolityczne – powoduje regresję ciałka żółtego (CL), co skutkuje obniżeniem poziomu progesteronu i umożliwia wznowienie cyklu jajnikowego. Skuteczne połączenie GnRH i PGF2α może przywrócić prawidłowy cykl u krów, które wcześniej nie wykazywały reakcji na standardowe metody leczenia.
Skuteczną metodą leczenia jest zastosowanie dopochwowych wkładek zawierających gestageny. Terapia polega na indukcji gwałtownego spadku poziomu progesteronu, a następnie zastosowaniu analogów PGF2α i GnRH, co pozwala na wznowienie cyklu jajnikowego. Leczeniem wspomagającym jest stosowanie bolusów mineralno-witaminowych oraz preparatów beta-karotenowych w celu wyrównania ewentualnych niedoborów. Efekt terapeutyczny można również uzyskać dzięki podaniu GnRH, pod warunkiem, że pęcherzyki jajnikowe osiągnęły minimalną wielkość 10 mm, co umożliwia wyzwolenie endogennego wyrzutu LH. W przypadkach opornych na leczenie stosowane są bardziej zaawansowane metody, takie jak epiduralne(czyli przestrzeni nad oponą twardą rdzenia kręgowego) podanie analogu GnRH lub dożylna iniekcja hCG (ludzki hormon chorionowo-gonadotropowy).
Znaczenie profilaktyki i diagnostyki
W przypadku częstego występowania acyklii w stadzie, kluczowe jest zidentyfikowanie i eliminacja przyczyn tego zaburzenia. W takich sytuacjach, podobnie jak w wielu innych przypadkach, leczenie farmakologiczne lub hormonalne wielu zwierząt może być ekonomicznie nieopłacalne, a w wielu przypadkach możliwe jest uniknięcie interwencji medycznej poprzez odpowiednią profilaktykę. Regularna diagnostyka, w tym badanie ultrasonograficzne jajników, monitoring stanu odżywienia oraz kontrola poziomu stresu, są niezbędne w zapobieganiu wystąpieniu acyklii. Właściwe zarządzanie dietą, dostosowane do potrzeb energetycznych zwierząt w różnych fazach laktacji, ma fundamentalne znaczenie w utrzymaniu optymalnej funkcji rozrodczej krów.
Lek. wet. Michał Barczykowski
