Prawidłowy cykl płciowy krów i budowa anatomiczna jajników u krów
Budowa anatomiczna jajnika
Jajniki krowy są parzystymi narządami umiejscowionymi w jamie brzusznej, tuż przy nerkach. Odpowiadają za produkcję komórek jajowych (oocytów) oraz hormonów płciowych, w tym estrogenów oraz progesteronu.Jajniki składają się z dwóch głównych części:
1. Kora jajnika – to zewnętrzna warstwa, w której zachodzi rozwój pęcherzyków jajnikowych. Pęcherzyki te zawierają niedojrzałe komórki jajowe i rosną pod wpływem hormonów gonadotropowych.
2. Rdzeń jajnika – znajduje się w centralnej części jajnika i zawiera naczynia krwionośne, limfatyczne oraz nerwy, które dostarczają krew i substancje odżywcze do jajników.
Pęcherzyk jajnikowy rozwija się w korze jajnika i przechodzi przez różne etapy wzrostu, poczynając od pęcherzyka pierwotnego, przez pęcherzyk wzrastający, aż do pęcherzyka dojrzałego (Graafa), który jest gotowy do owulacji. Pęcherzyk zawiera oocyt, który w odpowiednich warunkach dojrzewa i zostaje uwolniony podczas owulacji. Po owulacji miejsce pękniętego pęcherzyka przekształca się w ciałko żółte (CL), które wytwarza progesteron, hormon niezbędny do utrzymania ciąży.
Rysunek 1 Pęcherzyk owulacyjny
Przemiany hormonalne i ich wpływ na cykl płciowy
Cykl płciowy krów mlecznych jest procesem złożonym i ściśle regulowanym przez wahania poziomów hormonów, które kontrolują zarówno fizjologiczne zmiany w narządach rozrodczych, jak i zachowanie zwierzęcia w czasie rui. Proces ten jest kierowany przez hormony gonadotropowe oraz estrogeny, których wydzielanie jest kontrolowane przez układ podwzgórzowo-przysadkowy.
W pierwszej fazie cyklu, pod wpływem hormonów uwalniających (takich jak czynnik uwalniający hormon luteinizujący – LRF), przysadka mózgowa zaczyna wydzielać hormon luteinizujący (LH) oraz folikulotropowy (FSH). LH odgrywa kluczową rolę w indukcji owulacji oraz w regulacji wzrostu pęcherzyków jajnikowych. Z kolei FSH stymuluje rozwój pęcherzyków w jajnikach, co jest kluczowym krokiem w procesie przygotowania jaja do uwolnienia.
Estrogeny, głównie estradiol, są wydzielane przez rosnące pęcherzyki jajnikowe. Jego poziom wzrasta stopniowo w miarę dojrzewania pęcherzyków, osiągając szczyt tuż przed owulacją, kiedy to wywołuje zmiany w zachowaniu krowy (zwłaszcza zwiększoną aktywność, “niepokój” i gotowość do kopulacji). Wysoki poziom estradiolu stymuluje także zmiany w narządach płciowych, przygotowując je do przyjęcia nasienia i późniejszego zapłodnienia. Tuż przed owulacją dochodzi do gwałtownego wzrostu poziomu LH, co inicjuje pęknięcie dojrzałego pęcherzyka i uwolnienie oocytu (komórki jajowej).
Dojrzałość płciowa i hodowlana
Przed rozpoczęciem pierwszej inseminacji, jałówki muszą przejść proces dojrzewania płciowego. Dojrzałość płciowa jest procesem stopniowym, a moment osiągnięcia pełnej dojrzałości hodowlanej, która umożliwia inseminację, zależy od wielu czynników. U krów mlecznych rasy holsztyńsko-fryzyjskiej optymalny wiek osiągnięcia dojrzałości hodowlanej wynosi zazwyczaj od 12,5 do 13 miesięcy. Ważnym aspektem w ocenie gotowości do inseminacji jest także wielkość ciała – jałówki, które osiągnęły odpowiednią wysokość w krzyżu (132–134 cm) oraz wagę (min. 390 kg), mają wyższe szanse na pomyślną inseminację. U krów mlecznych poziom tkanki tłuszczowej, która produkuje substancje niezbędne do dojrzewania hormonalnego, również ma istotny wpływ na rozpoczęcie procesu dojrzewania i cykliczności rui.
Cykl rujowy krów
Cykl rujowy krów trwa średnio 21 dni, jednak może występować niewielka zmienność, odchylając się o kilka dni w górę lub w dół. Krowy mleczne należą do zwierząt poliestralnych, co oznacza, że ich cykle rujowe powtarzają się przez cały rok, niezależnie od pory roku, aż do momentu skutecznej inseminacji. Cykl rujowy dzieli się na kilka faz, w tym fazy przemian jajnikowych oraz okres odpoczynku od aktywności seksualnej, który trwa średnio 3 dni.
Rysunek 2 Jajnik z ciałkiem żółtym i 3 pęcherzykami
Fazy cyklu rujowego
1. Ruja właściwa (dzień 0–1,5)
Ruja stanowi kluczowy etap cyklu płciowego. W tym czasie dochodzi do wzrostu poziomu estradiolu, co prowadzi do manifestacji objawów rui, takich jak wzrost aktywności, gotowość do kopulacji i zmiany w zachowaniu. Zwykle inseminację przeprowadza się 10–12 godzin po zauważeniu pierwszych objawów rui. Optymalnym momentem inseminacji jest obecność pęcherzyka jajnikowego o średnicy 16–18 mm. Jeśli inseminacja odbywa się w tym czasie, a do podania GnRH, szansa na owulację i zapłodnienie znacznie wzrasta, zwłaszcza u jałówek. U krów poddanych programom hormonalnym owulacja może wystąpić wcześniej, przy pęcherzykach o średnicy 12–13 mm.
2. Okres porujowy (dzień 1–4)
Po inseminacji, w okresie porujowym, następuje naturalna regresja pęcherzyka, który nie uległ owulacji. Ważne jest monitorowanie skuteczności inseminacji – najczęściej przez badanie USG. Jeśli pęcherzyk nie pękł, a owulacja nie miała miejsca, można rozważyć ponowną inseminację.
3. Okres międzyrujowy (dzień 4–18)
Okres międzyrujowy jest najważniejszą fazą cyklu pod kątem rozrodu. W tym czasie powstaje ciałko żółte (CL), które pełni kluczową rolę w utrzymaniu ciąży. Ciałko żółte produkuje progesteron, hormon niezbędny do utrzymania wczesnej ciąży. Jeśli do zapłodnienia nie dojdzie, ciałko żółte zdegeneruje się, a poziom progesteronu spadnie, co umożliwi rozpoczęcie kolejnego cyklu płciowego.
Rysunek 3 Ciałko żółte
Lek. wet. Michał Barczykowski
